اعتبارسنجی و مدیریت ریسک در کارت‌های اعتباری در ایران : راهنمای جامع برای بانک‌ها و مشتریان

تصور کنید نیاز فوری به خرید دارید، اما پول نقد کافی همراهتان نیست. یا فرصتی طلایی برای سرمایه‌گذاری یا خرید یک کالا پیش آمده که نیاز به تامین مالی سریع دارد. در بسیاری از نقاط دنیا، پاسخ به این نیازها اغلب در جیب شماست: یک کارت اعتباری. ابزاری به ظاهر ساده، اما با قدرتی شگرف که بر پایه‌ی یک مفهوم پیچیده بنا شده است: "اعتبار". اما این نیروی نامرئی - اعتبار - چیست و چگونه می‌توان به آن اعتماد کرد؟ و مهم‌تر اینکه، چطور می‌توان اطمینان یافت کسی که امروز با اعتبار خرید می‌کند، فردا بدهی خود را بازخواهد گرداند؟

این سوالات، بانک‌ها و موسسات مالی را در سراسر جهان درگیر کرده است. در ایران نیز، با وجود گستردگی بانکداری الکترونیک و استفاده روزافزون از کارت‌های بانکی، شاهد توسعه کند و پرچالش کارت‌های اعتباری به مفهوم رایج جهانی هستیم. چرا این ابزار قدرتمند مالی آن‌طور که انتظار می‌رود در کشور ما فراگیر نشده است؟ پاسخ در دنیای پنهان و حیاتی اعتبارسنجی و مدیریت ریسک نهفته است؛ دنیایی که در نظام بانکی ایران با واقعیت‌ها و چالش‌هایی دست و پنجه نرم می‌کند که شناخت آن‌ها برای هر فعال اقتصادی، بانکدار، و حتی شهروند عادی ضروری است. اگر می‌خواهید بدانید بانک‌ها چگونه تصمیم می‌گیرند به چه کسی اعتماد مالی کنند، ریسک‌های بزرگ کارت‌های اعتباری چگونه مدیریت می‌شوند، و چرا با وجود تلاش‌ها، هنوز تا رسیدن به یک نظام کارآمد فاصله داریم، ادامه این مقاله شما را به سفری روشنگر در این دنیای پیچیده دعوت می‌کند.

اهمیت اعتبارسنجی در فرآیند صدور کارت اعتباری

اعطای اعتبار، فعالیتی بر مبنای اعتماد است و بانک‌ها برای به حداقل رساندن احتمال عدم وصول مطالبات، نیاز به ابزاری برای سنجش این اعتماد دارند. اعتبارسنجی بانکی این ابزار را فراهم می‌کند. هدف اصلی اعتبارسنجی در فرآیند صدور کارت اعتباری عبارت است از:

• پیش‌بینی احتمال نکول: ارزیابی احتمال اینکه متقاضی در بازپرداخت بدهی‌های کارت اعتباری خود در آینده ناتوان خواهد بود.
• تعیین سقف اعتبار مناسب: تخصیص سقفی برای اعتبار که هم پاسخگوی نیاز مشتری باشد و هم با توان بازپرداخت وی تناسب داشته باشد.
• مدیریت پرتفوی اعتباری بانک: کمک به بانک در مدیریت ریسک کلی پرتفوی کارت‌های اعتباری خود و حفظ سلامت مالی.

یک نظام اعتبارسنجی کارآمد، سنگ بنای توسعه پایدار کارت‌های اعتباری است و به بانک‌ها کمک می‌کند تا با اطمینان بیشتری به مشتریان واجد شرایط اعتبار اعطا کنند.

وضعیت کنونی اعتبارسنجی کارت اعتباری در ایران

در حال حاضر، اصلی‌ترین مرجع اعتبارسنجی در ایران، شرکت مشاوره رتبه‌بندی و اعتبارسنجی ایران (ICB) است. این سامانه با جمع‌آوری داده‌های اعتباری مشتریان از بانک‌ها و سایر موسسات مالی مجاز، اقدام به محاسبه نمره اعتباری برای هر شخص می‌کند. این نمره بر اساس اطلاعاتی نظیر:

• سابقه دریافت و بازپرداخت انواع تسهیلات بانکی (وام‌ها، تعهدات، ضمانت‌نامه‌ها)
• وضعیت اقساط معوق و چک‌های برگشتی
• میزان بدهی‌های جاری

محاسبه می‌شود. بانک‌ها هنگام بررسی درخواست کارت اعتباری متقاضیان، از این سامانه استعلام می‌گیرند تا بخشی از اطلاعات لازم برای تصمیم‌گیری را به دست آورند.

چالش‌های واقع‌گرایانه اعتبارسنجی کارت اعتباری در نظام بانکی ایران

با وجود فعالیت سامانه اعتبارسنجی، توسعه و اثربخشی فرآیند اعتبارسنجی برای کارت‌های اعتباری در ایران با چالش‌های جدی و واقع‌گرایانه‌ای روبروست:

• پوشش ناقص داده‌ها: سامانه اعتبارسنجی عمدتاً به داده‌های درون نظام بانکی محدود می‌شود. اطلاعات مهم دیگری نظیر سوابق پرداخت قبوض خدمات عمومی (آب، برق، گاز، تلفن)، سابقه بیمه، یا حتی اطلاعات مربوط به پرداخت اجاره‌بها که در بسیاری از کشورها برای اعتبارسنجی افراد فاقد سابقه بانکی قوی (مانند جوانان) استفاده می‌شوند، در دسترس نیستند یا به صورت کامل جمع‌آوری نمی‌شوند.
• کیفیت و به‌روزرسانی داده‌ها: صحت، کامل بودن و به‌موقع بودن داده‌های ارسالی از سوی برخی نهادها می‌تواند بر دقت نمره اعتباری تأثیر بگذارد.
• ضعف فرهنگ اعتباری عمومی: در جامعه، مفهوم "نمره اعتباری خوب" و تأثیر آن بر دسترسی به خدمات مالی در آینده به طور کامل جا نیفتاده است. این موضوع گاهی اوقات باعث بی‌توجهی به سوابق پرداخت و افزایش ریسک می‌شود.
• حجم بالای مبادلات نقدی و اقتصاد غیررسمی: بخش قابل توجهی از فعالیت‌های مالی و اقتصادی افراد خارج از کانال‌های رسمی و بانکی صورت می‌گیرد، که این امر جمع‌آوری داده‌های جامع رفتاری و مالی را دشوار می‌سازد.
• محدودیت مدل‌های امتیازبندی: مدل‌های فعلی ممکن است به اندازه کافی پیچیده و پویا نباشند تا بتوانند رفتار اعتباری در حوزه کارت اعتباری (که الگوی استفاده و بازپرداخت متفاوتی نسبت به وام‌های سنتی دارد) را با دقت بالا پیش‌بینی کنند.
• ترس از ریسک در بانک‌ها: به دلیل تجربه تلخ افزایش مطالبات معوق در سال‌های گذشته، بسیاری از بانک‌ها رویکرد محتاطانه‌ای در قبال اعطای تسهیلات (از جمله اعتبار در قالب کارت اعتباری) دارند و بعضاً به جای اتکا به اعتبارسنجی، بر وثایق فیزیکی تأکید می‌کنند که این با ماهیت کارت اعتباری سازگار نیست.

مدیریت ریسک در کارت‌های اعتباری: انواع و راهکارها در ایران

مدیریت ریسک در حوزه کارت اعتباری تنها محدود به زمان صدور نیست، بلکه یک فرآیند مستمر در طول عمر کارت است. انواع اصلی ریسک و وضعیت مدیریت ریسک آن‌ها در ایران عبارتند از:

• مدیریت ریسک اعتباری (Credit Risk Management): پس از صدور کارت، بانک باید به طور مداوم رفتار پرداخت دارنده کارت را پایش کند. تأخیر در پرداخت اقساط، استفاده از سقف اعتبار و سایر الگوهای رفتاری می‌توانند نشان‌دهنده افزایش ریسک باشند. در ایران، پایش معمولاً از طریق سیستم‌های داخلی بانک و گزارش‌های ماهانه سامانه اعتبارسنجی صورت می‌گیرد، اما نیاز به سیستم‌های هشداردهنده و مدل‌های پیش‌بینی‌کننده قوی‌تر احساس می‌شود.
• مدیریت ریسک تقلب (Fraud Risk Management): تقلب شامل استفاده‌های غیرمجاز (مانند سرقت اطلاعات کارت) یا تقلب در زمان درخواست (ارائه مدارک جعلی) است. زیرساخت شبکه پرداخت ایران (شاپرک) و ابزارهایی مانند رمز دوم پویا گام‌های مهمی در کاهش برخی انواع تقلب برداشته‌اند. با این حال، کلاهبرداری‌های مبتنی بر مهندسی اجتماعی و فیشینگ همچنان یک تهدید جدی هستند که نیازمند آموزش مشتریان و به‌کارگیری سیستم‌های هوشمند تشخیص الگوهای مشکوک (Fraud Detection Systems) است.
• مدیریت ریسک عملیاتی (Operational Risk Management): خطاهای انسانی در فرآیندهای صدور، وصول، یا پشتیبانی می‌توانند منجر به زیان شوند. استانداردسازی فرآیندها و آموزش مستمر کارکنان برای کاهش این ریسک ضروری است.

راهکارهای کارآمد برای بهبود اعتبارسنجی و مدیریت ریسک کارت‌های اعتباری در ایران

برای غلبه بر چالش‌ها و توسعه کارت‌های اعتباری کارآمد در ایران، پیاده‌سازی راهکارهای زیر توصیه می‌شود:

• گسترش دامنه پوشش داده‌های اعتبارسنجی: همکاری بین‌بخشی بین سامانه اعتبارسنجی، شرکت‌های خدمات عمومی (آب، برق، گاز، مخابرات) و سایر نهادهای مرتبط برای به اشتراک‌گذاری داده‌ها (با رعایت کامل ملاحظات قانونی و حریم خصوصی) می‌تواند به ایجاد یک پایگاه داده جامع‌تر و دقیق‌تر کمک کند.
• توسعه مدل‌های امتیازبندی پیشرفته: سرمایه‌گذاری در توسعه مدل‌های آماری و یادگیری ماشین که بتوانند داده‌های مختلف را تحلیل کرده و نمره‌ای با دقت بالاتر ارائه دهند. این مدل‌ها باید قادر به پیش‌بینی رفتار در حوزه کارت اعتباری باشند.
• پیاده‌سازی سیستم‌های رفتارسنجی و پایش مستمر: ایجاد سیستم‌هایی که رفتار استفاده و پرداخت هر دارنده کارت اعتباری را به صورت لحظه‌ای یا روزانه پایش کرده و در صورت مشاهده الگوهای پرخطر، هشدار صادر کنند.
• به‌کارگیری فناوری‌های هوشمند در تشخیص تقلب: استفاده از هوش مصنوعی و یادگیری ماشین برای تحلیل حجم عظیم تراکنش‌ها و شناسایی خودکار الگوهای غیرعادی که می‌تواند نشان‌دهنده تقلب باشد.
• افزایش سواد مالی و فرهنگ‌سازی: انجام کمپین‌های آموزشی گسترده توسط بانک‌ها و نهادهای مسئول برای آشنایی مردم با مفهوم کارت اعتباری، مزایا و مسئولیت‌های آن، و اهمیت حفظ سابقه اعتباری خوب.
• بازنگری و اصلاح قوانین و مقررات: به‌روزرسانی چارچوب‌های قانونی و نظارتی برای حمایت از توسعه کارت‌های اعتباری، تسهیل فرآیندهای اعتبارسنجی و وصول مطالبات (با رعایت حقوق مشتری)، و شفاف‌سازی قوانین مربوط به حفظ حریم خصوصی داده‌ها.
• تأکید بر اعتبارسنجی به جای وثیقه: تغییر رویکرد از اتکا صرف به وثایق فیزیکی به سمت اعتماد بیشتر به نتایج اعتبارسنجی دقیق و مدل‌های مدیریت ریسک، به خصوص برای مبالغ کمتر اعتبار.

نتیجه‌گیری و چشم‌انداز

توسعه کارت‌های اعتباری به عنوان یک ابزار مالی کارآمد و مؤثر در ایران، نیازمند تقویت زیرساخت‌های اعتبارسنجی و مدیریت ریسک است. چالش‌های فعلی، هرچند واقع‌گرایانه و قابل توجه هستند، اما با برنامه‌ریزی دقیق و اجرای راهکارهای کارآمد قابل رفع می‌باشند. تقویت سامانه اعتبارسنجی با داده‌های جامع‌تر، توسعه مدل‌های پیشرفته، به‌کارگیری فناوری‌های نوین در پایش و تشخیص تقلب، و ارتقاء سواد مالی جامعه، گام‌های اساسی در این مسیر هستند. با برداشتن این گام‌ها، نظام بانکی ایران می‌تواند از مزایای کارت‌های اعتباری برای تسهیل مبادلات، تحریک رشد اقتصادی و ارائه خدمات مالی بهتر به مشتریان بهره‌مند شود. این تحول نیازمند همکاری بین تمامی ذینفعان، از جمله بانک مرکزی، بانک‌ها، شرکت اعتبارسنجی و سایر نهادهای مرتبط است.